Czym jest żelazo oraz jaki wpływ na organizm ma jego nadmiar i niedobór?
Niedobór żelaza grozi niedokrwistością. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) u ok. 20 proc. ludzi do anemii dochodzi z powodu niedoboru żelaza. Czy suplementacja żelaza ma sens? Dla kogo jest wskazana?
Żelazo (Fe) to jeden z najważniejszych pierwiastków budujących naszą krew. Bez żelaza nie dałoby się transportować tlenu z płuc do komórek organizmu. Pierwiastka tego potrzebują również mięśnie oraz wiele enzymów. Zdrowa, zbilansowana dieta powinna w zupełności pokryć zapotrzebowanie osoby dorosłej na żelazo. Braki żelaza dość szybko manifestują się w postaci anemii i wymagają leczenia.
Fizjologia żelaza
Żelazo zaliczane jest do mikroelementów ze względu na małe dzienne zapotrzebowanie i niewielką ilość w organizmie człowieka. Żelazo uczestniczy w transporcie i magazynowaniu tlenu w tkankach. Bierze także udział w wielu przemianach metabolicznych ustroju, m.in. w syntezie i katabolizmie niektórych hormonów, wytwarzaniu związków bogatoenergetycznych czy syntezie kolagenu.
Organizm dorosłego, zdrowego człowieka zawiera 3,5–4,2 g żelaza, z czego około 3 g są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania. Największa ilość żelaza, bo aż 60–70%, pozostaje związana w hemoglobinie krążących erytrocytów.
Objawy niedobór żelaza: od zmęczenia do anemii
Wraz z kurczeniem się zapasów powstaje coraz mniej zdrowych czerwonych ciałek krwi i pojawiają się niepokojące objawy. Pierwszym sygnałem braku żelaza jest zwykle apatia i ciągłe zmęczenie bez wyraźnego powodu.
Tracimy energię do pracy, pokładamy się i chętnie ucinamy sobie drzemkę. Cera i błony śluzowe bledną (dotyczy to zwłaszcza spojówek), pojawiają się sińce pod oczami, wyglądamy niezdrowo. Skóra jest sucha, szorstka, nie pomaga wklepywanie kremów. Włosy łamią się, wypadają, rozdwajają się końcówki.
Zgodnie z normą WHO anemię stwierdza się wtedy, gdy poziom hemoglobiny we krwi spadnie poniżej 120 g/l u kobiet i dzieci w wieku 6–14 lat, a u kobiet w ciąży – 110 g/l, u mężczyzn – 130 g/l.
Paznokcie są kruche, pojawiają się na nich charakterystyczne podłużne prążki z rowkami. Innym objawem jest ból i pieczenie (owrzodzenie) gardła, jamy ustnej i języka. Często w kącikach ust robią się zajady.
Bóle głowy, obniżenie koncentracji, sprawności myślenia i zapamiętywania też mogą sygnalizować niedobór. Dzieci, którym brakuje żelaza, gorzej się uczą.
Z powodu osłabienia układu odpornościowego częściej łapiemy przeziębienie i jesteśmy podatni na infekcje. Typowymi symptomami niedoboru pierwiastka są też zawroty głowy, duszność podczas wysiłku, przyspieszenie pracy serca i oddechu, skłonność do siniaków, krwawienia z nosa. Nasilenie dolegliwości zależy od wieku, stanu zdrowia (np. chorób serca, chorób nerek, chorób wątroby) oraz czasu trwania niedoboru.
W jaki sposób lekarz ustala rozpoznanie niedokrwistości z niedoboru żelaza?
Najczęściej rozpoznanie niedokrwistości z niedoboru żelaza ustala się na podstawie oceny kilku parametrów. Podstawowym badaniem jest morfologia krwi. W przypadku niedokrwistości stwierdza się w niej zmniejszoną liczbę czerwonych krwinek (w wynikach badań często oznacza się je skrótem RBC), a także zmniejszone stężenie hemoglobiny (skrót Hb lub Hgb). W zależności od stężenia hemoglobiny niedokrwistość klasyfikuje się, jako: łagodną (Hb 10-12g/dl u kobiet i 13,5 g/dl u mężczyzn), umiarkowaną (Hb 8-9,9 g/dl), ciężkią (Hb 6,5-7,9 g/dl) lub zagrażającą życiu (Hb <6,5 g/dl). Ważna jest także ocena samej krwinki czerwonej. Dla niedokrwistości z niedoboru żelaza charakterystyczne są krwinki czerwone o zmniejszonej objętości (zmniejszona wartość MCV w morfologii) i mniejszej zawartości hemoglobiny (zmniejszone wartości MCH, MCHC). Kolejnym krokiem w diagnostyce jest ocena stężenia żelaza w surowicy krwi. Ocena poszczególnych magazynów pierwiastka polega na badaniu stężenia ferrytyny, co odzwierciedla zmagazynowaną pulę żelaza. Pula krążąca jest oceniana za pomocą oznaczenia stężenia transferyny, receptora transferyny i wysycenia transferyny żelazem. Kolejnymi parametrami są całkowita i utajona zdolność wiązania żelaza (Total Iron Binding Capacity – TIBC, Unsaturated Iron Binding Capacity – UIBC).
Mięsne produkty bogate w żelazo
Głównym źródłem żelaza w diecie jest mięso. Czy zatem wegetarianie muszą się obawiać, że ich styl życia doprowadzi do problemów z żelazem? Liczba wegetarian rośnie. Powody są różne. Wegetarianizm pośrednio zmniejsza emisję gazów cieplarnianych. Pomaga uniknąć nadwagi, cukrzycy, zawału serca i raka jelita grubego.
W wegetarianizmie decydująca jest różnorodność diety. Wskutek rezygnacji z mięsa odpada ważne źródło żelaza. Rośliny wprawdzie zawierają podobną ilość żelaza co mięso, jednak odzwierzęce żelazo jest łatwiej przyswajalne. Przypuszcza się, że organizm ludzki przyswaja przeciętnie tylko około 5 proc. roślinnego żelaza, podczas gdy z mięsa przyswaja ok. 20 proc. żelaza. Roślinne żelazo występujące w postaci trójwartościowego jonu musi zostać chemicznie przetworzone, zanim dostanie się do krwi.
REKLAMA
Ostatnio naukowcy znaleźli inny sposób wchłaniania żelaza pochodzącego z roślin. Grupa badaczy z zespołu Elisabeth Theil z Uniwersytetu Oakland podczas eksperymentów natknęła się na powolny i skomplikowany endogenny mechanizm, dzięki któremu roślinne żelazo z białka o nazwie fitoferrytyna może dostać się do krwi. W odróżnieniu od innych mechanizmów zaletą tej drogi jest niezaburzone przyswajanie ferrytyny. – Do tej pory za mało uwagi poświęcaliśmy fitoferrytynie – mówi Elizabeth Theil.
Dodatkowo przy anemii bada się wskaźniki gospodarki żelazowej:
1. żelazo 60-180 ľg /dl
2. ferrytyna w osoczu
– kobiety: 10-200 ľg/l
– mężczyźni: 15-400 ľg/l
3. całkowita zdolność wiązania żelaza (TIBC):
– kobiety 40-80 ľmol/l (223-446 ľg/dl
– mężczyźni 45-70 ľmol/l (251-391 ľg/dl)
4. utajona zdolność wiązania żelaza (UIBC) 27-60 ľmol/l.
Podstawowe mechanizmy powstawania anemii to głównie:
- utrata krwi
- nieefektywna erytropoeza, tj. zmniejszone wytwarzanie erytrocytów
- nadmierna hemoliza, czyli niszczenie erytrocytów.
Rozpoznając anemię, wykluczamy przede wszystkimi możliwość krwawienia, a następnie rozważamy jej pozostałe dwa mechanizmy.
Żelazo – co ułatwia, a co utrudnia jego wchłanianie?
Wchłanianie żelaza niehemowego z pożywienia przez organizm można ułatwić, włączają do jadłospisu produkty bogate w witaminę C, takie jak, m.in. cytrusy, gruszki, jabłka, papryka. Na przykład przyswajanie żelaza ze szpinaku, który jest spożywany samodzielnie, wynosi tylko 1-2 proc., a w potrawach z witaminą C może zwiększyć się nawet pięciokrotnie.
Wchłanianie żelaza utrudniają wapń i fosfor, a ułatwia witamina C.
Z kolei fityniany, polifenole, wapń oraz fosforany utrudniają wchłanianie żelaza, gdyż wiążą ten pierwiastek w nieprzyswajalne związki. Substancje ograniczające wykorzystanie żelaza przez organizm można znaleźć przede wszystkim w otrębach pszennych, białku sojowym, herbacie, kawie, orzechach i czekoladzie. Osoby zmagające się niedoborami żelaza powinny wykluczyć te produkty z diety.
Laureatka wielu konkursów z dziedziny uroda i zdrowie. Absolwentka szkoły Kosmetycznej we Wrocławiu. Pasjonatka zdrowego życia, odżywiania, kosmetyki i szeroko pojętej urody. Prowadzi poradnie zdrowego życia w Oleśnicy. Autorka wielu publikacji poradnikowych z zakresu Health&Beauty. Na co dzień szczęśliwa matka i żona. Wolny czas spędza na siłowni i w podróży.